شهرستان گناباد مهد سفال خراسان رضوی
بررسى‌هاى باستان‌شناسى در گناباد نشان داده است که حداقل از هزاره سوم پیش از میلاد سفال‌گرى در آن منطقه رواج داشته است و کارگاه‌هاى سفال‌گرى گناباد از آن تاریخ تاکنون توانسته‌اند به فعالیت خود ادامه دهند و سفالگری در گناباد قدمتی پنج هزار ساله دارد.
به گزارش خبرنگار خبرگزاری دانشجویان ایران(ایسنا) منطقه خراسان، سفال‌هاى پراکنده محوطه‌هاى باستانى و جمع‌آورى شده از لایه‌هاى تمدنى به دنبال کاوش‌هاى باستان‌شناسى تا اواخر دوره صفویه همانند سفال‌هاى دیگر محوطه‌ها و زیستگاه‌هاى خراسان بوده و وجه مشخصى ندارند اما از اوایل قرن دوازدهم هجرى نوعى سفال جدید با ویژگى‌هاى خاص در گناباد ظاهر شده که در کارگاه‌هاى متعدد روستاى «مند» واقع در حاشیه شمالى شهرستان گناباد ساخته مى‌شود و به «سفال مند» شهرت دارد.
سفالگری با پیشینه‌ای پنج هزار ساله با شیوه‌ای همانند تمدن‌های هم عصر خود در گناباد انجام می‌شده که چهره شاخص و هویت ویژه خود را از اواخر قرن یازدهم هجری در روستای مند به دست آورده است.
این سفال با مصالح و تزیینات متفاوت به عنوان پدیده‌ای نوظهور رایج شده و اگرچه در طول زمان تا حدودی از محیط نیز تأثیر پذیرفته و عواملی مانند ذائقه مصرف کننده و اعمال سلیقه سازنده به آن رنگ و بوی خاص داده است، با وجود این استفاده غالب از نقش مایه‌های سنتی و رنگهای گرم و شاد، سفال مند را جذاب و قابل طرح در مجامع هنری نگاه داشته است.
در مند گناباد دو نوع سفال ساخته مى‌شود که اگرچه در ساخت و فرم دادن آنها کارهاى همانندى صورت مى‌گیرد اما به لحاظ مواد تشکیل‌دهنده، تهیه و آماده‌سازى مواد با هم تفاوت دارند و به «بدل چینی» و «سفال رسی» معروف هستند.
بدل چینى نوعى سفال با گل سفیدرنگ است که در فرهنگ سفالگران مند به «چینی» معروف است ماده اولیه این نوع سفال ترکیب پودر سنگ سفید و گل سرشور است و سفال رسى که در نهایت قرمزرنگ مى‌شود از خاک رس ساخته مى‌شود. مراحل ساخت آنها تقریباً یکسان است. ابتدا مواد اولیه را خوب نرم مى‌کنند آنگاه در مخزنى ریخته آب به آن مى‌بندند. ذرات ریز در آب حل مى‌شود و دوغاب حاصله به مخزن دیگرى هدایت شده در آن مخزن ذرات مواد اولیه بدل چینى یا سفال رسى رسوب مى‌کند و آب زلال روى رسوب برچیده مى‌شود و سپس گل باقیمانده خوب ورز داده شده به چونه‌هائى تقسیم مى‌گردد و آنگاه توسط شاگرد چونه‌ها مجدد ورز داده شده آماده مى‌شود و به استاد سفالگر میدهیم و او به کمک چرخ سفال‌گرى آن را به دلخواه فرم مى‌دهد و ظرف موردنظر را مى‌سازد.
پس از ساخت و پرداخت ظرف نوبت پخت آنها مى‌رسد و سفالگر آنها را به کوره مى‌سپارد. کوره سفال در مند بر دو نوع است «کوره ابزاردار» و «کوره بى‌ابزار». کوره ابزاردار در بدنه زائده‌هاى تاقچه مانندى دارد که ظرف‌هاى آماده پخت روى آنها گذاشته مى‌شوند و کوره بى‌ابزار بدنه صافى دارد و ظرف‌هاى آماده پخت در داخل همدیگر چیده شده و در کنار دیوار کوره و میانه کوره گذاشته مى‌شوند براى پیشگیرى از چسبیدن ظرف‌ها به یکدیگر و رسیدن حرارت به تمام قسمت‌هاى بدنه ظرف‌ها، در کف ظرف تحتانى یک پایه سه‌شاخه قرار مى‌گیرد و ظرف فوقانى بر روى آن گذاشته مى‌شود. فاصله آن دو ظرف با یکدیگر حدود ۳ سانتى‌متر است. مرحله بعدى لعاب دادن یا نقاشى کردن بدنه ظرف است. اگر قرار باشد بدنه ظرف لعابى یک‌رنگ داشته باشد تمامى بدنه ظرف در درون لعاب غرق مى‌شود و در صورتى‌که قرار باشد بدنه ظرف نقاشى شود، ابتدا پوشش یک‌رنگى به بدنه داده شده آنگاه نقش‌هاى موردنظر بر روى پوشش نقاشى مى‌شود و در نهایت لعاب شیشه‌اى بدنه ظرف را مى‌پوشاند.
لعاب شیشه‌اى محلول پودر سنگ چخماق، سنگ سفید و شغار (کربنات پتاسیم) ذوب شده است.
ظرف‌ها پس از نقاشى و لعاب براى آخرین بار به کوره سپرده مى‌شود. جالب‌ترین مشخصه سفال‌هاى مند نقش‌هاى آن است نقش‌هاى زینت‌بخش سفال مند اگرچه به ظاهر جنبه تزئینى دارند اما به نظر مى‌رسد که بسیارى از آنها ریشه اسطوره‌اى و تاریخى دارند مثل نقش خورشید، ماهى و پرنده که به لحاظ کیفیت و وضعیت آنها مى‌توانند یادمان باورها و طرز تفکر ایرانیان کهن در رابطه با رمز و راز حیات آدمى باشند.
مند تمام شهرت خود را مدیون ظرفهای سفالی است که قرنها قبل در کارگاه‌های متعدد آن ساخته شده و امروز هم هنوز تعداد معدودی وفادار به پیشینه اجداد مانده‌اند و چرخ سفال را با زحمت می‌چرخانند.
به رغم منحصر به فرد بودن این نوع سفال، به دلیل مشکلات مبتلابه سفالگران و بی‌توجهی نسبت به جایگاه این هنر ارزشمند، نام آن در فهرست رشته‌های در معرض خطر و منسوخ شدن قرار دارد. این در حالی است که با استفاده از تکنولوژی، چندین کارخانه بزرگ، سفال میبد یزد را تولید و به طور انبوه به بازارهای داخلی و خارجی صادر میکند ولی در این سمت سفال گران زحمتکش مندی با بی‌حوصله‌گی و صرفاً به پیروی از علاقه شان بدون پشتیبانی، سفال را به شیوه سنتی آنهم به مقدار بسیار کم تولید می کنند و همان مقدار کم را هم قادر نیستند سریع به فروش برسانند.
سفالگرانی که گل در دستانشان مثل موم شکل می‌گیرد و نقش می‌یابد و با وجودی سرشار از زندگی به زلالی آب، نقش زندگی بر ظرف گلی می‌زنند. آنها که عمری رزق و روزی خانواده هایشان را از میان آب و خاک و رنگ جسته‌اند ، امروز آب و گل همدم روزگار پیریشان شده است.
وقتی گل، آماده همسفری با دستان نقش بند سفالگر و چرخ سفالگری می شود، چرخ می چرخد و این دستان استاد سفالگر است که خاک را به هنر کیمیا میکند و اما کیمیای دستان سفالگر، امروز تنها تزئین بخش دکورهای منازل و موزه هاست و کمتر استفاده ابزاری دارد. به هر حال به نظر می رسد با توجه به تاریخ دیرینه سفالگری و نیز اهمیت این هنر ارزشمند، سفال امروز نیز می تواند وارد زندگی ما شود و اکنون هم در صورتی که احیا و سازماندهی شوند نشانه هویت و اصالت فرهنگی بومی محسوب می شوند.
گزارش از مهدی محمدی نوقابی خبرنگار ایسنا